کتاب ژن خودخواه

خلاصه متنی رایگان کتاب ژن خودخواه

بیایم بریم به خیلی سال پیش. جایی که ما مرد شماره یک روی زمین رو به همراه زن شماره یک که اتفاقا همسر اون مرد هست رو داریم و مرد شماره دو و زن شماره دو روی زمین که اونا هم زن و شوهرن. حالا مرد شماره یک تصمیم می‌گیره که به همسرش خیانت کنه ولی مرد شماره دو برعکس انتخاب می‌کنه که به زنش وفادار بمونه و بهش خیانت نکنه. اینم در نظر بگیریم که هر کدوم از اونا از همسر خودشون دو تا بچه دارن اما، مرد شماره یک سه بار دیگه هم با سه تا زن دیگه به همسر خودش خیانت کرده و از هر کدوم از اونا هم یه بچه داره! یعنی اگه بخوایم یه جمع سر انگشتی بزنیم مرد خیانتکار الان ۵ تا بچه داره که ژن‌های اون رو به ارث بردن و مرد وفادار دو تا بچه که ژن‌هاش تنها به اونا منتقل شدن.

حالا بیایم تصور کنیم که توی اون زمونه یه تعدادی شیر گشنه‌ شون می‌شه و به اینا حمله می‌کنن و در نتیجه این حمله دو تا بچه‌ی هر کدوم از مردها خورده می‌شن. چه اتفاقی می‌افته؟ ژن‌های مرد شماره دو که انسان وفاداری بود به کل از بین می‌رن و دیگه نمی‌تونن تکثیر بشن در حالیکه ژن‌های مرد خیانتکار شماره یک باقی می‌مونن.
این، ایده محوری ژن خود خواهه!

اگه ژنی وجود داشته باشه که خود خواه نباشه، به مرور زمان از صفحه روزگار محو میشه؛ ژن خیانت کردن به همسر به تکثیر خودش ادامه می‌ده و نسل به نسل جلو می‌ره در حالیکه ژن وفادار بودن منقرض می‌شه. بیاین بریم سراغ یه مثال دیگه.

تصور کن که داری قدم زنان به سمت خونه‌ و زن و بچه‌ت بر می‌گردی که یدفه متوجه یه کلبه خالی می‌شی. ساکنین اون کلبه برای جمع کردن غذا و آذوقه بیرون رفتن و کلبه رو همینجوری برای خودش رها کردن. تو از بیرون متوجه می‌شی که درون کلبه پر  از غذاست و اینم می‌دونی که اگه بری توی کلبه و همه اون غذاها رو بدزدی نه دستگیر می‌شی نه اتفاق بدی برای تو میوفته. حالا سوال اینه:

آیا تو تصمیم می‌گیری که خود خواه باشی و بری توی کلبه و همه غذاها رو برای خودت و خونواده‌ت بدزدی یا ترجیح می‌دی که ادم خوبی باشی؟

برای جواب دادن به این سوال بیاین دوباره برگردیم به مرد شماره یک و مرد شماره دو که قبلا باهاشون کاملا آشنا شدیم. همونطور که احتمالا حدس زدین مرد شماره دو تصمیم می‌گیره انسان خوبی باشه و به چیزی که خودش جمع کرده راضی بمونه، اما از اون طرف مرد شماره یک می‌ره تو و هر چیزی رو که بتونه می‌دزده، به اون دزدی‌ها چیزهایی که خودش جمع کرده بود رو هم اضافه کنید، پس با دست حسابی پر بر می‌گرده خونه. حالا نوبت قحطیه که از راه برسه!

هر دو تا خانواده مرد اول و مرد دوم درگیر قحطی می‌شن. اما خانواده مرد شماره یک دو برابر بیشتر از همه ذخیره غذایی دارن چون مرد شماره یک یه ادم خودخواه بوده. خانواده مرد شماره دو ولی از گرسنگی می‌میرن چون اون تصمیم گرفت ادم خوبی باشه و درنهایت این مرد شماره یک و خانواده اون هستن که از قحطی نجات پیدا می‌کنن. دوباره اینجا چه اتفاقی میوفته؟ خیلی ساده است، ژن خودخواه خودش رو نجات می‌ده و به نسل‌های بعدی منتقل می‌شه درحالیکه ژن خیرخواه راهی جز نابودی نداره.

خب ممکنه اینجا براتون این سوال پیش بیاد که: خیله خب، ولی اگه اینجوری باشه که همه ژن‌های خوب باید نابود بشن؟ پس تلکیف این کارای خوبی که ما برای هم می‌کنیم چی می‌شه؟‌

اجازه بدید بریم سراغ یه مثال دیگه پس.

فرض کنید که من دو تا برادر دارم. تصور کنید که یه نفر با اسلحه وارد بشه و به مادر من بگه که بین ما سه تا پسرهاش باید انتخاب کنه که یا خودش کشته بشه یا هر سه تای ما، من با قطعیت صد در صد می‌گم که مادر مردن خودش رو انتخاب می‌کنه. حالا سوال اینجاست که این ماجرا چجوری توضیح داده می‌شه؟‌تو این وضعیت ژن خودخواه کجاست؟ تکلیفش چی می‌شه؟ یه ژن خودخواه قطعا همچین انتخابی رو نمی‌کنه قبول دارید؟‌ خب اجازه بدید یکم از نزدیک‌تر به ماجرا نگاه کنیم.

مادر من الان بیشتر از ۵۰ سال سن داره و قرار هم نیست که بچه‌های دیگه‌ای رو به دنیا بیاره، با این حال اون الان سه تا پسر داره که هر سه تاشون توانایی بچه‌دار شدن دارن، بنابراین می‌تونیم بگیم که تصمیم دقیقا بین شانس صفر بچه ‌دار شدن و شانس بسیار بسیار  زیاد بچه دار شدن توسط سه تا پسر کاملا سالمه. اگه این رو گوشه ذهنمون نگه داریم می‌بینیم که ماجرا کاملا منطقی می‌شه. یعنی اینکه ژن خودخواه در واقع داره از مادر می‌خواد که مردن خودش رو انتخاب کنه تا اون بتونه زنده بمونه و منقرض نشه. در واقع مادر خودش رو برای یه تعداد پسر ناشناس قربانی نمی‌کنه یا اینجوری نیست که بگیم ما سه تا برادر بهترین پسرای توی کره زمین هستیم، تفاوت چیه؟ در واقع تفاوت تو اینه که ما افرادی هستیم که اون ژن رو درون خودمون حمل می‌کنیم و می‌تونیم اون رو به نسل‌های بعدی انتقال بدیم. اینجا می‌شه به وضوح منطق ژن خودخواه رو به چشم دید. وقتی که تو یه زن ۵۰ ساله‌ای و سه تا پسر داری، این یه تصمیم کاملا منطقیه که مردن خودت رو به جای مرگ سه تا پسرهات انتخاب کنی. بیان بریم سراغ یه مثال دیگه.

زنبورهای کارگر اگه یه مهاجم رو ببینن، نیشش می‌زنن تا بمیره. اما، توی این فرایند نیش زدن اندام‌های درونی زنبور هم از بدنش خارج می‌شن و این باعث می‌شه که اونم بمیره. خب، اینم می‌تونه در نتیجه ژن خودخواه باشه درسته؟

ما از تماشای حشرات اجتماعی مثل زنبورها و مورچه‌ها لذت می‌بریم و بابت این کارهای شکوه‌مندانه اونا رو ستایش می‌کنیم اما بیاین یکم از نزدیک‌تر به این رفتار  نگاه کنیم.  اول از همه لازمه که گوشه ذهنتون نگه دارید که زنبورها موجوداتی عقیم هستند. تنها هم دو راه وجود داره تا بشه که ژن  رو منتقل کرد. یا اینکه خود طرف تولید مثل کنه، یا اینکه از فرایند تولید مثل کسی که ژن مشابه اون رو حمل می‌کنه، مراقبت کنه. بنابراین از اونجایی که خود زنبورها عقیم‌ن و نمی‌تونن تولید مثل کنن پس کاملا منطقیه که حاضر باشن خودشون رو قربانی کنن اما مجموعه‌ای که توش کار می‌کنن آسیبی نبینه. مجموعه‌ای که در واقع داره ژن اونها رو حمل می‌کنه. داوکینز توی کتاب می‌گه، مرگ یه زنبور کارگر عقیم به اندازه‌ای برای ژنشون اهمیت داره که افتادن یه برگ زرد شده تو پاییز از یه درخت برای ژن‌های اون درخت مهمه.

خب حالا که تا یه حدودی با این ماجرا آشنا شدیم، بیاین یه چیز رو واضح‌تر مورد بررسی قرار بدیم. این مشخصه که یه ژن توی خودش یه مغز کوچیک نداره که بتونه تصمیم بگیره یا مثلا زنان اولیه‌ هیچ گونه دانش یا شناختی از علم پیچیده آمار نداشتن که بتونن بر اساس اون تصمیم بگیرن که خودشون رو قربانی کنن یا بچه‌هاشون رو. اونها تنها به اون چه که فک می‌کردن درسته عمل می‌کردن و اون ، چیزیه که امروز ما بهش می‌گم منفعت تکاملی. اونها به کمک انتخاب طبیعی بقا پیدا می‌کردن. همین.

خب حالا، نتیجه همه این صحبت‌ها چیه؟ اینکه ژن‌های ما خودخواه ند. که اگه نبودن یعنی ما الان اینجا نبودیم. و ما، خیلی ساده، وسیله‌هایی هستیم که این ژن‌ها از اونا استفاده می‌کنن تا به نفر بعدی و بعدی منتقل بشن و هیچگونه مشکلی هم با این ندارن که وقتی کارشون با ما تموم شد یا دیگه فایده‌ای براشون نداشتیم ما رو دور بندازن. البته این شادترین نتیجه‌گیری ممکن از ماجرا نیست و شنیدنش هم باعث می‌شه که خیلی از ادما عصبانی بشن و حتی از کتاب یا نویسنده اون داوکینز بدشون بیاد و بگن این چیزیه که تو دنبالشی داوکینز؟ داروینیسم اجتماعی؟‌همین رو می‌خوای؟!!! شاید حتی یه سری از ادما از شنیدن این فایل هم به همون اندازه عصبانی بشن اما مساله این حرفا نیست.

واقعیت اینه که ما داریم یه سری حقایق علمی رو مطرح می‌کنیم. موضوع این نیست که شما خوشتون بیاد یا بدتون بیاد که بشنوید شوهری که خیانت می‌کنه شانس بیشتری برای این داره که نسلش رو امتداد بده و ژنش رو منتقل کنه، موضوع اینه که این یه فکته.

حالا ما باید با این موضوع چیکار کنیم و اصلا چه چیزی ازش می‌تونیم یاد بگیریم؟ خب قدم اول، باید قبل از هر چیز با واقعیت مواجه بشیم، واقعیت هم عموما چیز خیلی قشنگی نیست. ما برنامه ریزی شدیم برای اینکه خیانت کنیم، ما برنامه ریزی شدیم برای اینکه یه عالمه قند و شکر بخوریم و تو قبل از اینکه بخوای با چیزی مخالفت کنی یا جلوش بایستی باید اون رو بشناسی و بفهمیش. اینکه عصبانی بشی و فریاد بزنی که نه!!! من برنامه‌ریزی نشدم برای اینکه قند و شکر زیاد مصرف کنم فایده‌ای نداره، تو هم وقتی یه عالمه شیرینی و شکلات جلوت باشه مثل بقیه دوست داری همه اونا رو بخوری، پس اول سعی کن که با واقعیت مواجه بشی. دوم اینکه ما به عنوان انسان‌ها، بسیار خوش شانسیم. شما نمی‌تونید از یه پرنده انتظار داشته باشید که به وفاداریش به همسرش و اینکه به اون خیانت نمی‌کنه افتخار کنه چون اون صرفا بر اساس چیزی که براش برنامه‌ریزی شده رفتار می‌کنه اما ما انسان‌ها این توانایی رو داریم که بر خلاف چیزی که برای اون برنامه‌ریزی شدیم رفتار کنیم. البته این به این معنا نیست که اکثر انسان‌ها بر خلافش حرکت می‌کنن، به این معناست که امکان پذیره. اکثر ادما این توانایی رو ندارن که جلوی هوس و میلشون برای پرخوری شیرینی و شکلات رو بگیرن اما همه ما ادم‌هایی رو هم دیدیم که وقتی بهشون شیرینی و شکلات تعارف می‌شه از خوردن اون امتناع می‌کنن.

یکی از سوالایی که خیلی از ماها با اون مواجه می‌شیم اینه که: کی قراره  بچه دار شی؟ و جواب ما هم قطعا اینه که خب نمی‌دونیم کی قراره بچه دار شیم. شاید بشه اینطور جواب داد که خیلی از ماها مطمئن نیستیم که بخوایم بازی‌ای رو که براش برنامه ریزی شدیم رو جلو ببریم تا ژن‌های ما به هدف‌هاشون برسن، به جاش ترجیح می‌دیم بازی‌های خودمون رو خلق کنیم و مشغول انجام اونها باشیم، کاری که برای خیلی از ادما عجیب و شوکه کننده‌ست. حتما توی زندگیتون با ادمی مواجه شدین که با نهایت تعجب سمتتون بیاد و بپرسه:

-چطور ممکنه که نخوای بچه دار شی!؟ چه مشکلی مگه داری؟

البته این واکنش آدما چیز خوبیه چون اگه نبود احتمالا ما تا الان منقرض شده بودیم، با همه این احوال در مورد بچه‌دار شدن خیلیا ممکنه تصمیم قطعی نداشته باشن یا خیلی‌ها هم نخوان طبق اون چیزی که براش برنامه‌ریزی شدن عمل کنن.

اینجا اجازه بدین دوباره به دو تا نکته اشاره کنیم:

یک اینکه بیاین واقعیت انتخاب طبیعی رو قبول کنیم، چون عصبانی شدن درباره‌ش کمکی به هیچکس نمی‌کنه.

دوم اینکه، متوجه باشیم که به عنوان انسان، ما موجودات بسیار خوش شانسی هستیم. ما ها برای انجام یه سری کار خاص برنامه‌ریزی شدیم اما می‌تونیم علیه این برنامه‌ریزی قیام کنیم حتی اگه در ظاهر این کار بسیار پر هزینه و چالش برانگیز باشه چون ما داریم در مقابل سال‌ها و سا‌ل‌ها مسیر تکاملی می‌ایستیم.

ریچارد داوکینز جایی توی کتاب می‌گه:

من قصد ندارم که یه سری اصول اخلاقی‌ رو بر اساس تکامل تعریف کنم. من فقط دارم توضیح می‌دم که چطور این اتفاق‌ها افتاده. من نمی‌گم که انسان‌ها چطور باید رفتار کنن و روی این تاکید دارم چون می‌دونم که این خطر وجود داره که مردم حرف‌های من رو اشتباه متوجه بشن، مخصوصا از طرف ادم‌هایی که توی باورهاشون قدرت تشخیص بین چیزهایی که هست و چیزهایی که باید باشه رو ندارن.